Хүүхэн Хүрэлдэй

Эрт урьд цагт Арж Бурж хааны аальгүй их хулгайч хавиргандаа хадлагагүй, нуруундаа нугалуургүй, эрийн сайн Хүүхэн Хүрэлдэй гэж байж гэнэ. Хүүхэн Хүрэлдэй Нэг удаа алс хол явж байгаад далан шарга адуу хөөгөөд харьж явжээ. Гэтэл алс холоос явж аяншаад их ядарсан тул нэгэн уулын бэлд модны захад ганц гэр байхаар нь тэнд буужээ. Гэрт нь орж ирвэл хүн амьтангүй. Гэрийн доторхи зүйлийг ажиглан шинжиж үзвэл: Баруун талаар нь лам хүний суудал, зүүн талаар нь шинжвэл шулмын дүртэй эм хүний суудал байж гэнэ. Хүүхэн хүрэлдэй хувцсаа тайлаад зүүн орон дээр хүн нутаж байгаа маягаар тавиад аяныхаа тогоог заханд нь шургуулж морины сүүлнээс тайрч урт хар гэзэг томж унжуулаад хүн орж ирэхэд хүн унтаж байна гэж харагдахаар засаад өөрөө баруун хатавчинд нь нүх ухаж шороог нь гадаа цацаж нүхэн дотор буугаа бариад хэвтэж байж гэнэ.

Орой бүрий болох үеэр гаднаас ганган хээнцэр хувцастай авгай орж ирээд орон дээр унтаж байгаа хүнийг харангуут гал түлж гурван алд зэс хошуу гаргаж ирээд улайсгаад нэг гаргаж ирж ширээгээд дахин хийж оч манарсан гал улаан болмогц гаргаж ирээд зүүн орон дээр унтаж байгаа хүн шиг зассан цаагаан дээлийн зах руу, хүний биеэр бол яг ар нугасаар нь аман хүзүү хавиар хатгажээ.

Гэтэл цаадах нь төмөр учир улайсгасэн зэс хошууны үзүүр нь шамарсанд Ай хайран хошуу гэж хэлээд эргэтэл голт зүрхээр нь буудаад унагаачихжээ.

Хүүхэн Хүрэлдэй босч ирээд харсан чинь шулам авгай үхэж дундуураа хугарсан хувхай сүүжний яс, гурван алд зэс хошуу хэвтжээ. Хүүхэн Хүрэлдэй хувхай сүүжний ясыг гадаа гаргаж хэмх цохиж шатаагаад эргэж гэрт орж ирээд гэр орныг нь ариутган цэвэрлээд аяныхаа тогоог тавьж гал түлж цай хоолоо хийж идэж уугаад унтжээ. Маргааш өглөө нь Хүүхэн Хүрэлдэйг босч гал түлж, цайгаа чанаж байтал гаднаас нэг том лам орж ирж гэнэ. Амар мэндээ асуулцсан чинь тэр лам: За би энэ гэрийн эзэн билээ. Энд би даяан хийж ном бясалгаж суутал нэг үхээрийн шулам эм ирж миний гэр орныг эзэгнээд надад хүч хүрэгдсэнгүй. Тэгээд би уул хадаар тэнэж яваад урьд шөнө буун дуу гарсан болохоор юу болсон бол гэж ирлэ.

Ашгүй чи сайн эр тулдаа даржээ. Одоо чи баруун тийшээ очиж суу. Би чамд хоол цай хийж өгье гээд Хүүхэн хүрэлдэйн цайг өөрт нь гаргаж өгөөд өөрөө тогоогоо тавьж маш сайхан хоол цай хийж өгчээ. тэр хооронд Хүүхэн Хүрэлдэй тэр шулмасыг яаж дарсан, өөрөө юу хийдэг, хаанаас хаа хүрч яваа зэрэг адал явдлуудаа ламд ярьж өгчээ. Тэгээд лам: За чи золбоотой сайн эр юм. Чи надад их тус боллоо. Чи цагаан зандан мод битгий түл. Цагаан арслангийн зулзага битгий ал. Хаан хүний дагинатай битгий суу. Энэ гурвыг хатуу цээрлэж яваарай. За тэгээд эр хүнд зүдрэх зовох явдал бишгүй л тохиолдоно шүү дээ. Хэрэв тун болохгүй, амь насанд чинь аюул тулж ирвэл Лха тэнгэр гэж залбираарай гэж захижээ. Хүүхэн Хүрэлдэй явах болж эмээл хазаараа аваад мориндоо очиж морио тохож адуугаа туусаар ар гэртээ харьжээ.

Хэд гурав хонож байтал эзэн хаан дуудуулж гэнэ. Хүүхэн Хүрэлдэй явж очсон чинь хаан: За чи миний албат дотор шилдэг сайн эрсийн нэг. Миний хоёр нүд сохорч байна. Мэргэн зурхайчаас асуусан чинь гадаад далайн цаана цаст өндөр уулын оройд байдаг эр харавтар шувууны нулимс, эм харавтар шувууны мээмний сүү. Ийм хоёр юмыг дусаавал эдгэнэ гэнэ. Үүнийг авч ирж чадах ганц хүн гэвэл ганц чамайг гэж буулаа. Иймд чи түүнийг над дээр олж ирж намайг нүдтэй болго гэж гэнэ.

Тэгэхээр Хүүхэн Хүрэлдэй: За надад долоон настай мянган сайн эрэгтэй хүүхэд, мянган тэмээ ачаа хоол унд гэр майхан өг гэжээ. Хаан тэр бүгдийг бэлтгэж өгч гэнэ. Хүүхэн хүрэлдэй алс холын аян замд гарчээ. Олон жил явж гадаад далайн захад ойртож ирэхэд хүүхдүүд эцэж цуцаад, өлсөж цангаад тэмээ хөсөг нь муудаад замдаа хоцорсоор байгаад цөөн хүүхэдтэй гадаад далайн захад хүрчээ. Хоол хүнсээ дууссан учраас Хүүхэн Хүрэлдэй хөсөг майхнуудаа буулгаж татаад өөрөө ан гөрөөнд явжээ. Тэр өдөр ганц зүр алаад эргэж ирсэн чинь хүүхдүүд нь цагаан зандан модоор гал түлчихсэн, нэг цагаан арслангийн зулзага барьж ирсэн, идэх гээд Хүүхэн Хүрэлдэйг хүлээж байжээ. Ээ халаг хүүхдүүд та нар минь ямар гээч мод түлж ямар амьтан идэх гэж байна. Наадах чинь миний огт хэрэглэж болохгүй гэсэн хориотой зүйлүүд байна. Наад арслангийн зулзагаа надад өг. Энэ зүрийг чанаж идэцгээ гээд зүрээ өгч өөрөө цагаан арслангийн зулзагыг авч явжээ.

Арслангийн зулзагаас танайх хаана байдаг вэ? гэж асуухад бүр хол цаст өндөр уулын оройд байдаг гэжээ. Тэгээд хоёулаа явсаар байж цаст өндөр уулын оргилд гарч нэг хадан цохионы оройд ирэхэд арслан ирж, чи миний энэ зулзагыг хаанаас авч ирэв? гэжээ. Хүүхэн Хүрэлдэй болсон бүх явдлаа дурдан хэлэхэд цагаан арслан: Чамд их баярлалаа. Чи миний ганц зулзаганы аминд орж аварч чаджээ. Чи хаана хүрч яваа хүн бэ? Надаас гуйж хүсмээр зүйл байна уу? гэжээ. Хүүхэн Хүрэлдэй Арж Бурж хааны хоёр нүд сохорсон, гадаад далайн цаанаас цаст өндөр уулын оройд байдаг эр харавтар шувууны нулимс, эм харавтар шувууны мээмний сүү хоёрыг дусаавал эдгэнэ гэсэн. Тэгээд намайг түүнийг авхуулахаар явуулсан билээ гэж гэнэ.

Тэгэхээр нь цагаан арслан: За тэгвэл би түүнийг чинь авч ирж өгье. Чи манайд миний зулзагатай тоглож наадаад байж бай гэж хэлээд тэнгэр өөд нисэн халин алга болжээ. Цагаан арслангийн зулзага Хүүхэн Хүрэлдэйг дагуулан өндөр хадны ангал руу орж дотор нь гэр орон шиг уужим зайтай агуй дотор тоглож байтал шөнө цагаан арсланг хоёр хэрээг авч иржээ. Тэгээд арслан Хүүхэн Хүрэлдэйд: Чи энэ хоёр шувууг аваад яв. Буцах замд чинь олон хүүхдүүд цөм зам нийлэн ирцгээж манай энд ийм сонинтой, танай тэнд явсан газраар ямар сонинтой вэ? гэх зэргээр олон зүйл асууж шалгаах байх. Тун дуугарч болохгүй.

Тэгээд очсон хойноо энэ хоёр шувууг хаана нүдэн дээр барихад чинь нэг нэг юм дусаагаад ниснэ. Хэрэв зөв юмаа өгсөн бол зөв эргэж хашгиралдан нисэн одно. Буруу юмаа өгсөн бол буруу эргэж нисч одно. Түүгээр л хааны нүд орох эсэхийг мэдээд хоцор гэв. Хүүхэн Хүрэлдэй тэр шувуугаа авад хөсөг майхнаа ачин хөдөлцгөө гэж гэнэ. Бүх юмаа ачаад хөдөлжээ. Зам зуур нөгөө хоцорсон хүүхдүүд цөм зам тосч нийлэхдээ сайн явцгаав уу? Манайд ийм сонин юм үзэж сонслоо. Танай тэр явсан газраар ямар сонинтой вэ? гэх зэргээр асууж шалгаасан боловч Хүүхэн Хүрэлдэй огт дуугаралгүй явсаар байж эх нутагтаа иржээ.

Гэртээ хоноод маргааш өглөө нь хааныд очиж хааны хоёр нүдэн дээр хоёр хэрээгээ барьсан чинь нэг нэг юм дусаагаад тооноор нисэн гарахдаа зөв эргэн хашхиран нисээд яваад өгчээ.

Хүүхэн Хүрэлдэй: За яамай, хааны нүдэнд зөв юм өгчээ гэж бодоод хоцорчээ. Хаан: За Хүүхэн Хүрэлдэй. Миний нүд яаж хонох нь вэ? Харъя гэжээ. Маргааш нь хааныд яваад ирсэн чинь хааны хоёр нүд хараа орчихсон. Хаан хөл нь газар хүрэхгүй бөөн баяр хөөр болж суужээ. Хүүхэн Хүрэлдэй орж ирсэн чинь дээш суу гэж урьж залж суулгаад асар том найр хийгээд Хүүхэн Хүрэлдэйд: За чи миний хоёр нүдэнд хараа оруулах ачтай тустай эм залж ирсэн хамгийн их гавьяатай хүн. Чамайг би дуртай юмаар чинь шагнана. Чи дөрвөн зүсмийн мал авна уу? эсвэл алт мөнгө, эд хөрөнгө авна уу аль дуртайгаа ав. Надад хайрлах юм огт байхгүй гэжээ.

Тэгэхээр нь Хүүхэн Хүрэлдэй: Үгүй хаантан минь. Өчүүхэн албат боол миний бие хаан таны зарлигаар явсан үнэн билээ. Гэвч би алдар гавьяа байгуулсангүй. Зөвхөн хоёр муу хар шувуу л барьж ирсэн шүү дээ. Түүний төлөө би танаас тийм их юм авахгүй гэж хэлжээ. Тэгсэн чинь хаан: За тэгвэл яахав. Чи ядарсан гуйлгачин биш шилийн сайн эр. Одоогор чамд малтай хогшилтой, буянтай байгаа болохоор би чамд тийм хөрөнгө юм өгөх гэж зүтгэхгүй. Ямар боловч би чиний байгуулсан гавьяа бүтээсэн үйлийг чинь хоосон өнгөрүүлж болохгүй. Энэ андад ч таарахгүй. тийм болохоор чамд би гарсан ганц дагинатай, түүнийгээ чамд хатан болгож өгье. Чи миний хүргэн болж баян тарган, цэнгэл жаргалтай амьдарч яваад намайг үхэхээр миний хогшил хөрөнгийг өмчилж, гал голомтыг минь залгамжлагч бол. Чамаас өөр хэнд ч ингэхгүй. Аргагүй чиний надад бүтээсэн үйлс чинь үнэлж баршгүй учраас би ингэж байгаа юм гэж хэлж гэнэ.

Тэгтэл Хүүхэн Хүрэлдэй бодож үзвэл: Агт морь атан тэмээ хөөж алс хол нутагт явж, халуунд халж хүйтэнд хөрч, хээр хонож хэц дэрлэж явахаар хааны дагиныг аваад хишгийг нь хүртээд амар тайван хэвтэж байхаас сайн юмгүй гэж бодсон боловч нөгөө лам намайг цагаан зандан мод битгий түл гэсэн. Цагаан арслангийн зулзага битгий ал, хаан хүний дагинатай битгий суу гэсэн шүү дээ. Тэр ч бас л учиртай байлгүй яахав.

Цагаан арслангийн зулзага битгий ид гэсэнд би нэг удаа тэр зулзагыг идээгүйгээс болоод цагаан арслан надад хичнээн их тус хүргэв дээ. Арслан авч ирээгүй бол би тэр хоёр шувууг хаанаас олж авч ирэхэв. Ингэхээр ламын хэлсэн зөв байна. Түүнийг дагахгүй бол болохгүй. Тэгэхээр энэ хааныг яадаг хэрэг вэ гэж бодсоноо: За хаантан минь таны хайр шагналд би гялайлаа. Гэвч би танай хайр хишгийг хүлээж чадахгүй. ТА бол тэнгэр язгууртай төмөр хүйтэй эзэн дээд хаан. Би бол суга сармай дээлтэй суугаа майжгий гуталтай ядуу хоосон зарц язгуурын хүн. Тийм учраас би таны тэр их хүнд хишгийг би хүртэх заяа дутна, яавч болохгүй гэжээ.

Хаан ихэд уурлаж: Үгүй ер. Хүүхэн Хүрэлдэй чи арай хэтэрч байна. Хаан эзний хувьд би чамаас халамжилж үзээд хайр хишгээ хүртээсэн юм. Харин чи хар санаа гаргаж авахгүй байна. Би чамд дөрвөн зүсэм малаа өглөө авсангүй. Дөрвөлжин цагаан өргөө өглөө, авсангүй. Гаргасан ганц охиноо өглөө, бас авахгүй эж байна.

Тэгэхээр чи яах гэсэн юм. Муу нохойн гэдсэнд шар тос зохихгүй гэгчээр чи тэгвэл юу ч хэрэглэдэггүйгээс цааш үхэж далд орвол таарна. Үүнийг барьж өндөр модны оройд хүлээд шатаа гэж тачигнажээ.

Хүүхэн Хүрэлдэйг барьж өндөр модны оройд хүлээд хуурай түлш дор нь овоолж гал оруулахад шатаж байгаа галын дөл юу юугүй хөлийх нь улыг халаагаад ирэхэд Хүүхэн Хүрэлдэй: За ингээд амар байна уу гэсэн гай болов гэгчээр хаанд тус хүргэсэн биш амархан зүйл дуусдаг байжээ гэж бодсоноо гэнэт ламыг санаж Лха тэнгэр өршөө гээд залбирсан чинь үүл ч биш, шувуу ч биш нэг том амьтан тэнгэрээс шуугин орж ирээд Хүүхэн Хүрэлдэйг модны үзүүрийн хамт шүүрч аваад огторгуйд нисэн алга болжээ.

Ингээд амар сайхан жаргах нь тэр.

Share

Posted in: Монгол ардын үлгэр,Үлгэрч балчир